Ν. Π. – Ε.Γράφει η Ν. ΠΑΡΑΡΑ – ΕΥΤΥΧΙΔΟΥ
ΑΘΗΝΑ 2001
Α/ ΒΟΥΡΛΑ
Τα Βουρλά ή Βρύουλλα είναι πόλη της Ιωνίας, στο “λαιμό” της Ερυθραίας Χερσονήσου, στη Μικρά Ασία.
Η περιοχή προς της θάλασσα, το επίνειο των Βουρλών, λέγεται Σκάλα. Τα νησιά του Ερμαίου Κόλπου ήταν αρχικά οι Κλαζομενές. Σύντομα οι Κλαζομένιοι πέρασαν στην απέναντι στεριά, στη θέση των Βουρλών και της Σκάλας.
Εκεί κοντά και το αρχαίο Χύτριον.
Ίωνες οι πρώτοι κάτοικοι και Λακεδαιμόνιοι άποικοι κατά τον 7ο π.χ. αιώνα. Ο σοφός Αναξαγόρας ήταν Κλαζομένιος (500-428 π.Χ) δάσκαλος των Περικλή, Ευρυπίδη, Σωκράτη και άλλων επιφανών.
Από εδώ πέρασε και ο Μέγας Αλέξανδρος και άφησε αθάνατο έργο: ένωσε με δρόμο το νησάκι των Κλαζομενών (Αγίου Ιωάννου) με τη στεριά των Κλαζομενών, τη Σκάλα.
Η ιστορία των Βουρλών, αρχίζει σχεδόν από τους Βυζαντινούς χρόνους. Ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄, ο Παλαιολόγος, περνούσε τα καλοκαίρια με την ακολουθία του και το στρατό του σ’αυτήν την τοποθεσία, κοντά στις αρχαίες Κλαζομενές. Αυτό αναφέρεται από τον βυζαντινό χρονογράφο Ακροπολίτη. Αποδεικνύεται καθαρά από το πλήθος των βυζαντινών ερειπίων και θησαυρών (αντικειμένων, τάφων, ψηφιδωτά δαπέδων, χρυσών νομισμάτων, κωνσταντινάτων), που συχνά βρίσκανε οι Βουρλιώτες, σκάβοντας τα χωράφια τους, στο κύλισμα.
Από τα Βουρλά πέρασαν και Γενοβέζοι κατακτητές. Έμειναν λέξεις όπως: Λότζα, φουντάνα, κόνσολας, Γκενοβέζικα και άλλες. Η τούρκικη κατοχή πρέπει να έγινε το 1400.
Ο Σιναϊτης μοναχός Χατζη-Κυριάκης δηλώνει την καταγωγή του “Βουρλιότις εκ χόρας Βουρλά”. Αν και αγράμματος ήταν πανέξυπνος και δραστήριος, ταξιδεύο-ντας Ασία – Ευρώπη, είχε γνωριμίες με βασιλιάδες και άρχοντες της εποχής του, τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα, αρχές του 18ου αιώνα. ΄Ηταν ακόμα προικισμένος με προσωπικότητα που προκαλούσε εμπιστοσύνη και συμπάθεια, φιλότεχνος, προστάτης του μοναστηριού της Αγίας Αικατερίνης, στο όρος Σινά, στο οποίο είχε χαρίσει πολλές εικόνες μεγάλης αξίας.
“Εκινήσαμε από τα Βουρλά και ήλθομεν εις τον Τσεσμέ…” διαβάζουμε σε πατριαρχικό κείμενο, στα 1725 του χρονογράφου Χρυσάνθου Πατριάρχου Ιεροσολύμων.
Το 1760 ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο του χωριού, με τους 3000 κατοίκους, “Το Σχολείον της Παναγίας των Βουρλών”.
Ο Αδαμάντιος Κοραής (φιλόλογος και γιατρός από τη Σμύρνη 1748-1833) σε αλληλογραφία του με τον Πρωτοψάλτη το 1785 ρωτά: “αν ωφελήθηκε περί των θερμών από την αποδημία του στα Βουρλά”.
Ως τώρα όλοι μιλάνε για “Βουρλά”. Όμως ο Βουρλιώτης αρχιερέας Γαβριλάκης παρασύρεται από την αρχαιολατρεία του και καθιερώνει τη λέξης: “Βρύουλλα” επί το ελληνικότερον. Αυτός είναι: “Ο Ιερολογιώτατος διδάσκαλος Γαβριήλ εκ Βρυούλλων, της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, παραδούς Ρητορίαν, Ποιητικήν και Θεολογίαν”.
Σε έγγραφα του 1857 διαβάζουμε: “ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΣ ΒΡΥΟΥΛΩΝ” “ΑΔΕΛΦΟ-ΤΗΣ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ ΒΡΙΟΥΛΩΝ” και “ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΥΠΟΠΡΟΞΕΝΕΙΟΝ ΒΡΥΟΥΛΛΩΝ”. Αργότερα έχουμε: “ΑΝΑΞΑΓΟΡΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΒΟΥΡΛΩΝ”. Αυτά στα έγγραφα. Όμως ο απλός κόσμος έλεγε: Ο Βουρλάς μας. Τα Βουρλά μας.
Οι κάτοικοι μιλούσαν μόνο ελληνικά, εκτός από μερικούς που είχαν εμπορικά αλισφερίσια με τους Τούρκους. Υπήρχαν περίοδοι βιοπραγιών από μέρους των Τούρκων, ιδίως μετά τον ατυχή πόλεμο της Θεσσαλίας – 1897 – που αναγκάστηκαν πολλοί Βουρλιώτες να εκπατρισθούν και άλλοι, με απειλές, να γραφτούν Οθωμανοί για λόγους οικογενειακούς, περιουσιακούς και συναισθηματικούς για την Πατρίδα τους, τον τόπο τους. Ενώ πολλοί στάλθηκαν εξορία στα “Αμελέ Ταμπουρού”.
Τα Βουρλά χωρίζονταν σε περιοχές με ανάλογες ονομασίες. Είχαν πολλές εκκλησίες – Μητρόπολη την Παναγία – και πολλά εξωκκλήσια, σχεδόν το κάθε τσιφλίκι και την εκκλησίτσα του. Κεντρικό σχολείο ήταν η Αναξαγόρειος με πλήθος άλλων στην περιφέρεια των Βουρλών που συντηρούνταν από τις εκκλησίες και τους συλλόγους, καθώς και από τους γονείς των μαθητών.
Χαρακτηριστικό της ζωτικότητας και πνευματικής δραστηριότητας ήταν η έκδοση εφημερίδων μέσα στα Βουρλά, με τυπογραφείο από τον Κωστή Φουρούλη. Κατά καιρούς εκδίδονταν οι εφημερίδες: “ΑΙ ΚΛΑΖΟΜΕΝΑΙ” το “ΣΥΝΤΑΓΜΑ” η “ΣΦΗΚΑ” και η “ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ” με ευρεία κυκλοφορία.
Ακόμα από το 1853 λειτουργούσε στα Βουρλά “ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟΝ” και οι πνευματικοί σύλλογοι “ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ” “ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ” και “ΟΜΟΝΟΙΑ”. Είχαν μάλιστα τον “ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΟΜΙΛΟΝ ΒΟΥΡΛΩΝ” από το 1895 με φιλαρμονική κι επίσης τον “ΣΥΝΔΕΣΜΟΝ ΦΙΛΟΜΟΥΣΩΝ” 1906, καθώς και το “ΓΕΩΡΓΙΚΟΝ ΑΔΕΛΦΑΤΟΝ ΒΟΥΡΛΩΝ”. Την φιλόπτωχον Αδελφότητα “ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ” το 1900, την Θρησκευτική Αδελφότητα “ΑΛΗΘΕΙΑ” το 1908, την “ΑΓΑΘΟΕΡΓΟΝ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ ΚΥΡΙΩΝ” 1908 με συνεχή δράση ως το 1922 και άλλους συλλόγους Κυριών.
Είχαν παιδικούς συλλόγους όπως: “ΤΟΝ ΟΜΙΛΟΝ ΦΙΛΟΤΕΧΝΩΝ” τον “ΑΝΑΞΑΓΟΡΑ” οι “ ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΩΝ ΖΩΩΝ” 1911 με εφημεριδούλα σε πολύγραφο.
Τους Βουρλιώτες μπορούμε να τους κατατάξουμε σε τέσσερις τάξεις: α) τους φατόρους (μεγαλέμπορους) β) τους συναφλήδες (επαγγελματίες και βιοτέχνες), γ) τους νοικοκυραίους (γεωκτήμονες) και δ) τους ρεσπέριδες (γεωργούς). Τελείως πτωχοί ή άποροι ήταν σπάνια περίπτωση. Αν ορφάνευε από πατέρα μια πολυμελής οικογένεια, έπρεπε να πουλήσει τα κτήματά της για να ζήσει. Μα πάλι σύντρεχαν οι συγγενείς. Οι ζητιάνοι ήταν Γύφτοι (κατσίβελοι) από άλλες περιοχές, ξένοι.
Τα “Σινάφια” ήταν τα Σωματεία και οι Συντεχνίες που στα Βουρλά είχαν όλα τα επαγγέλματα και που γιόρταζαν με τον κάθε ?γιο προστάτη τους. Η ενότητα των επαγγελματικών σκοπών, τόνωνε τη σύμπνοια και την εθνική συνείδηση.
Είχαν τη “ΛΕΣΧΗ” του Χατζηχριστοφή για συγκεντρώσεις των παλικαριών και για παραστάσεις θεάτρων. Έρχονταν αξιόλογοι θίασοι από Σμύρνη και Αθήνα. Μερικά χρόνια πριν από την Καταστροφή του 1922, μετέτρεψαν το μεγάλον καφενέ του Φλώρου, στην Απάνω Λότζα, σε κινηματογράφο. Ακόμα Νοσοκομείο φτωχών και λοιμωδών νόσων. Και Νεκροταφείο με τρίκλιτη εκκλησία, με χτιστούς μαρμαρένιους τάφους, δεντροφυτεμένο με τσικουδιές.
Το Σεπτέμβρη του 1922 σήμανε το τέλος των Βουρλών, με μια απέραντη πυρκαγιά, βαλτή από τους Τούρκους, που σάρωσε εκκλησίες, σχολεία, μαγαζιά και σπίτια. Οι νεαροί Βουρλιώτες έλειπαν, για να αμυνθούν τον τόπο τους, εθελοντές ή στρατευμένοι, στον Ελληνικό Στρατό. ?λλοι Μακεδονία – Θράκη, άλλοι στο Μικρασιατικό Μέτωπο. Εκτός από το φριχτό θέαμα της φωτιάς, οι Τσέτες αιχμαλώτιζαν τους υπόλοιπους άντρες, σφάζανε, ατίμαζαν κοπέλες και γυναίκες. Οι γέροι, οι άρρωστοι και τα παιδιά να περάσουν απερίγραπτα μαρτύρια και να πεθαίνουν από τις κακουχίες. Όσων το ριζικό τους έμελλε να ζήσουν, ήρθαν στην Ελλάδα κακείν –κακώς, με την “ψυχή στο στόμα”. Ξερριζώθηκαν από τ’αγιασμένα χώματα της Μικρασίας, αιώνες πριν ήταν Ελληνικά, αρχίζοντας από το μηδέν, μια άλλη δύσκολη ζωή.
Πολλές δεκάδες βιβλίων έχουν γραφτεί για τα ηρωϊκά Βουρλά και θα συνεχιστούν ακόμα και άλλα. Πώς να χωρέσει η ιστορία των Βουρλών στις γραμμές ενός άρθρου; Είναι σαν να θέλουμε να βάλουμε τον καρπό μιας καρυδιάς σ’ένα μικρό καλάθι.
Β΄ ΑΝΑΞΑΓΟΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ ΒΟΥΡΛΩΝ
Το 1760 ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο των Βουρλών με την επωνυμία: “ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ”, κοντά στην εκκλησία της Μητρόπολης των Βουρλών, στο κέντρο του χωριού με τους 3000 κατοίκους. Ενισχύθηκε εκτός από την εκκλησία της Παναγίας, από μία μεγάλη δωρεά ενός εμπόρου της Σμύρνης, τον Χ΄΄ Νικολή Χρυσογιάννη από τη Μονεμβασιά της Πελοποννήσου (70 χρονών τότε) με 1000 γρόσια και από συνεισφορές Βουρλιωτών με άλλα 1000 γρόσια. Πρώτος διδάσκαλος και διευθυντής αναφέρεται ο ιερομόναχος Καλλίνικος.
Λειτούργησε με δύο τμήματα κατά το σύστημα της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης: α) “Ελληνομουσείον και Ευαγγελικών Εντολών”, τμήμα ανωτέρων σπουδών ελληνικών και θρησκευτικών. β) “Πεζών και κοινών γραμμάτων παιδαγωγικόν”, αναγνώσεως, γραφής, αριθμητικής, γενικώς των πρώτων στοιχειωδών γνώσεων.
Για είκοσι χρόνια δεν έχει ιδιόκτητο κτίριο διδασκαλίας και στέγη διδασκάλων. Το 1780 αποφασίστηκε να αγοραστεί ένας παλιός βερχανές (στοά με μαγαζιά) με οικόπεδο, απέναντι στην εκκλησία της Παναγίας ιδιοκτησία του Μαϊστρου Καριώτη. Αγοράσθηκε από την Παναγία, από τόκους καταθέσεων και φυσικά από τους Βουρλιώτες, πλούσιους και φτωχούς. Στη συνέχεια έγινε η ανακαίνιση κατάλληλη για σχολείο, που μεγάλο μέρος των εξόδων “σήκωσε” ο μοναχός δάσκαλος Καλλίνικος.
Από το 1800 τη διαχείριση του σχολείου παίρνουν οι Επίτροποι. Αναλαμβάνουν όλα τα έξοδα: πληρωμές “παιδαγωγών” επισκευές κτιρίου, επιτήρηση αλλά και το δικαίωμα η Επιτροπή να εισπράττει τα έσοδα του σχολείου: δωρεές, αφιερώματα, τόκους του κεφαλαίου, καθώς και το προϊόν των δίσκων, των εκκλησιών τρείς φορές το χρόνο, σε μεγάλες γιορτές.
Αυτή είναι η αρχή της “ΑΝΑΞΑΓΟΡΕΙΟΥ ΣΧΟΛΗΣ ΒΟΥΡΛΩΝ”. Στην είσοδο του κτιρίου υπήρχε μια παλιά κρήνη στο μάρμαρο της οποίας έγραφε:
“ 1803 Ioυνίου 5
Ήδη πρώτον δομηθείσα ετελέσθη αναλώμασι μεν της Αγίας Εκκλησίας της Παναγίας, συνδρομή δε και Επιστασία των επιτρόπων και τιμιωτάτων προεστώτων κυρ. Μανωλάκη και κυρ. Ανδρέου Μπάρμπογλου
ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ
Κοινωνών του ύδατος μέμνησο και των άνω”
Σ’αυτή τη μαρμάρινη πλάκα της βρύσης, πάνω από την παλιά χρονολογία έγραφε: “Ανεκαινίσθη τη 1 Αυγούστου 1896”. Όπως βλέπουμε έχει την ίδια καρκινική επιγραφή, σαν της κρήνης της Αγιάς Σοφιάς της Πόλης.
Οι σκοποί της Σχολής των Βουρλών, από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, ήταν να μάθει γράμματα και όχι μεγάλη σοφία στα σκλαβωμένα Βουρλιωτάκια. Φρόντιζε επίσης να διαπλάσσει την ψυχή και το ήθος τους. Λέει το πρακτικό της συνεδρίασης (1808) “… και επιμελείσθαι αυτών (των παιδιών) ου μόνον επί παραδόσει και επιδόσει μαθημάτων, αλλά και επί ευρυθμία και κοσμιότητι ηθών, ων άνευ ουδέν έστι ή μάθησις…..”.
Κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης – αν και υπάρχει η αγριότητα των Τούρκων, τα “Φόβια”, η Αναξαγόρειος αδιάκοπα λειτουργεί, όμως δεν υπάρχουν Κώδικες ή πρακτικά, ή άλλες γραφτές πληροφορίες στα βιβλία των Βουρλών.
Στα 1870 ιδρύθηκε κι άλλο σχολείο, στον Κάτω Μαχαλά, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, ενώ στην Αναξαγόρειο προστέθηκαν κι άλλες αίθουσες διδασκαλίας. Πληθαίνουν οι μαθητές, όπως και οι αξιόλογοι σοφοί, επιλεγμένοι δάσκαλοι. Υπάρχει και γαλλοδιδάσκαλος (μουσιού Σαμπού και αργότερα ο μουσιού Πετί).
Με την έγκριση και την αναγνώριση της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης συγκροτήθηκε στα Βουρλά Σχολαρχείο με Α΄, Β΄, Γ΄ τάξεις Ελληνικού. Θα διοικείται από οκταμελή επιτροπή και θα συντηρείται οικονομικά από τις δύο εκκλησίες, την Παναγία και τον ΄Αγιο Γεώργιο. Στη συνέλευση (Κυριακή 15.9.1873) συζητήθηκαν όλες οι λεπτομέρειες της λειτουργίας του Σχολαρχείου και αναφέρθηκε ακόμα: “?μα ως τα υλικά μέσα επιτρέψωσιν, θα λάβωμεν μέριμνα και δια την κατωτέραν εκπαίδευσιν και την πνευματικήν διάπλασιν των θηλέων..”
Η ωραία τοποθεσία και το καλό όνομα των Βουρλών αυξάνουν τον πληθυσμό. Έχουνε εισβολή αποίκων από όλη την Ελλάδα, ιδίως Ναξιωτών, μετά τα ορλωφικά. Με ελληνικό πληθυσμό 15.700 κατοίκων. Με νέα σχολεία εκκλησιών και παραρτήματα της Αναξαγορείου στη περιφέρεια.
Έχομε πληροφορίες από το βιβλίο, σε γαλλική έκδοση του Σμυρναίου Δ. Γεωργιάδη, για την εκπαιδευτική ζωή των Βουρλών, ότι υπήρχαν: 3 Ανώτερες τάξεις Ελληνικού με 65 μαθητές / 3 Στοιχειώδη σχολεία με 380 μαθητές / 2 Παρθεναγωγεία με 225 μαθήτριες / 2 Ανώτερες τάξεις, προχωρημένων μαθημάτων με 89 μαθητές. Όμως η προφορική “Παράδοση” για τη μόρφωση των κοριτσιών στα Βουρλά λέει πως λειτουργούσε ιδιωτικό Παρθεναγωγείο από το 1873.
Κατά τον Φεβρουάριο του 1892 εκδόθηκε αυτοκρατορικό φιρμάνι, ότι επιτρέπεται η ανέγερση κτιρίου για σχολείο στα Βουρλά. Ο πληθυσμός, της κωμόπολης πλέον, είχε αυξηθεί σημαντικά. Πανηγυρίζει στην ιδέα. Υπήρχε σύμπνοια για την πραγματοποίηση ενός ονείρου, την τελική επέκταση του κτιρίου της Αναξαγορείου. Προσφορές από κάθε πηγή, εκκλησίες, κοινότητα, συντεχνίες (συνάφια), από τα ταμεία των παραρτημάτων της Αναξαγορείου… Τα χρήματα δεν επαρκούν.
Καταρτίσθηκαν επιτροπές για τη συλλογή χρημάτων με εράνους σε μετρητά και σε είδος (σταφίδες, λάδι, ελιές). Οι γυναίκες των Βουρλών πρόσφεραν τα βαρειά μαλαματένια κοσμήματά τους ως ενέχυρο για δάνειο από την Τράπεζα της Παναγίας. Τα κοσμήματα αυτά θα επιστρέφονταν “εν καιρώ τω δέοντι” αλλά όλες οι Βουρλιωτίνες τα χάρισαν στην Παναγία.
Ο Χ΄΄ Νικήτας Μπάρμπογλου (Βάρβογλης) χάρισε ένα μεγάλο οικόπεδό του δίπλα στο σχολείο και ο συγγενής του επίσης Βουρλιώτης Μητροπολίτης της Βιδύνης Κύριλλος Μπαξελής – θαρραλέος και μορφωμένος κληρικός – σεβαστό ποσό, μέρος της ατομικής του περιουσίας.
Έτσι χτίστηκε η δυτική πτέρυγα της Αναξαγορείου Σχολής, με αρχιτέκτονα τον Σμυρναίο Δ. Αποστολίδη. Στεγάστηκε το Αρρεναγογείο, με πλήθος μαθητών. Το κτίριο δεν είναι ακόμα ολοκληρωμένο. Λείπει μια πτέρυγα.
Καινούργιες αποφάσεις και κινητοποιήσεις ανεύρεσης χρημάτων, για την ολοκλήρωση του κτιρίου. Όπως την προηγούμενη φορά, έτσι και αυτή, πάλι οι Βουρλιώτισσες πρόσφεραν τα πανάκριβα κοσμήματά της. Οι φιλότιμοι νοικοκυραίοι, όχι μόνο παράδες – χρυσές λίρες Τουρκίας (με το ζύγι) χρυσά φράγκα – αλλά και προσωπική εργασία, μεταφορά φορτίων άμμου και υλικών. Αξίζει να αναφερθεί πως ο γέροντας παπλωματάς Χ΄΄ Κωνσταντής Τελατινίδης άνοιξε την παλιά του κασέλα και πρόσφερε όλες του τις οικονομίες, τις χρυσές λίρες, που μια ζωή μάζευε “για να αποκτήσουν παλάτι – σχολείο τα παιδιά του τόπου του”. Με τη συγκινητική συρροή των προσφορών κατόρθωσε το 1908 να χτιστεί και η ανατολική πτέρυγα, με αρχιτέκτονα από τη Σμύρνη τον Δ. Ραμπαώνη.
Η Αναξαγόρειος Σχολή Βουρλών είναι πλέον ένα ολοκληρωμένο, ογκώδες και επιβλητικό κτίριο, με πλατειά στέγη από κόκκινα κεραμίδια. Το καύχημα των Βουρλών. Λογαριαζόταν τότε ως το μεγαλύτερο της Ανατολής, ίσως και των Βαλκανίων.
Ελληνικού ρυθμού κτίριο με κολώνες δωρικού ρυθμού και αετώματα. Στην όψη θύμιζε τα παλαιά ανάκτορα των Αθηνών. Είχε μήκος 64 μέτρων, πλάτος 24 μέτρων και ύψος 16 μέχρι 18 μέτρων. Εσωτερικά οι αίθουσες είχαν 5,5μ. ύψος. Είχε δύο προσόψεις, η μια στη νότια μεγάλη πλευρά με δύο εισόδους των Αρρεναγογείου και Παρθεναγωγείου. Στην ανατολική πλευρά η κυρία είσοδο του Αρρεναγωγείου. Κάθε είσοδος αποτελούσε ένα είδος μικρών προπυλαίων με μαρμάρινη σκάλα. Δωρικού ρυθμού οι κολώνες που στήριζαν την οροφή του επάνω πατώματος. Στον δεύτερο όροφο και πάνω από τα προπύλαια υπήρχε ένα τριγωνικό αέτωμα που συμπλήρωνε την κλασικότητα του κτιρίου.
Δεξιά και αριστερά κάθε εισόδου, δύο σειρές από οκτώ παράθυρα και στα δύο πατώματα, με ανάλογη αντιστοιχία και στις άλλες πλευρές. Από κάθε είσοδο της επίμηκης πλευράς, εσωτερικά, ξεκινούσε ένας διάδρομος μήκους 20 μέτρων και πλάτος 7 μέτρων. Κατέληγε σε δύο ευρύτατες καλλιτεχνικές σκάλες για το επάνω πάτωμα. ?λλος εγκάρσιος διάδρομος, ίδιου φάρδους, έδινε το σχήμα του σταυρού, στο εσωτερικό των δύο ορόφων. Χρησίμευε και ως αίθουσα εκδηλώσεων. Ένα κυκλικό κυγκλιδωτό μπαλκόνι διευκόλυνε την παρακολούθηση κάθε τελετής, όσων βρίσκονταν στο επάνω πάτωμα.
Συνολικά είχε 16 αίθουσες παραδόσεων. Τα γραφεία και το διευθυντήριο είχαν εξοικονομηθεί στο βάθος των διαδρόμων, κάτω από τη φαρδιά μαρμάρινη σκάλα και τον πρόδρομο των προπυλαίων. Στο κτίριο της παλαιότερης πτέρυγας υπήρχαν και δύο ημιυπόγεια ευρύτατα δωμάτια, τα οποία πριν χρησίμευαν για αίθουσες παράδοσης μαθημάτων των τμημάτων της Προκαταρκτικής Τάξεως. Ο μεγάλος χώρος κάτω από το πρώτο πάτωμα του Αρρεναγωγείου ήταν το χειμερινό Γυμναστήριο της Σχολής. Η αυλή περιτριγυρισμένη με μανδρότοιχο, είχε δύο εισόδους.
Στη στρογγυλή σφραγίδα της Αναξαγορείου Σχολής υπήρχε στο κέντρο ένα λυχνάρι και εναγύρω το ρητό του Αναξαγόρα του Κλαζομένιου: “ΟΙ ΤΟΥ ΛΥΧΝΟΥ ΧΡΕΙΑΝ ΕΧΟΝΤΕΣ ΕΛΑΙΟΝ ΕΠΙΧΕΟΥΣΙ”
Έμβλημα της Σχολής το λυχνάρι που οι Βουρλιώτες – πλούσιοι και φτωχοί – φρόντιζαν να διατηρείται πάντοτε αναμμένο. Κατά τα τελευταία χρόνια πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, λειτούργησε και Νυκτερινή Σχολή 6 με 9 το βράδυ που φοιτούσαν ακόμα και ενήλικες μαθητές, με ζήλο για μόρφωση. Των αρρένων γιόρταζε των Ταξιαρχών, 8 Νοεμβρίου και των θηλέων στα Εισόδια της Θεοτόκου.
Η “ΑΝΑΞΑΓΟΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ ΒΟΥΡΛΩΝ” ήταν από τα φημισμένα σχολεία της Ανατολής. Όχι μόνο για το κτίριο της και για το πλήθος των μαθητών, αλλά και για το μεγάλο αριθμό και την αξία του εκπαιδευτικού προσωπικού, για την υποδειγματική διδασκαλία και εργασία που γινόταν, για την πλούσια σε αποτέλεσμα διάπλαση της ψυχής των παιδιών, καλλιεργώντας τα εθνικά, θρησκευτικά και κοινωνικά ιδανικά.
Σύμφωνα με τον κανονισμό, ο διευθυντής και οι καθηγητές έπρεπε να είναι απόφοιτοι του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών ή της Θεολογικής Σχολής Χάλκης. Οι δάσκαλοι απόφοιτοι της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, ενώ η διευθύντρια του Παρθεναγωγείου απαραιτήτως απόφοιτος του Αρσακείου Αθηνών.
Οι δάσκαλοι της Αναξαγορείου, εμπνευσμένοι και σοφοί επιστήμονες είχαν την εργασία των όχι για επάγγελμα, αλλά από διάθεση και πίστη για τα ανώτερα ιδανικά, καθώς και από πατριωτική παρότρυνση. Κατόρθωσαν να ανεβάσουν το κύρος της Σχολής σε πρότυπο ανάμεσα σε όλα τα σχολεία της Ανατολής. Αυτό παραδέχονται όσοι δάσκαλοι πέρασαν από την Αναξαγόρειο και μάλιστα όχι Βουρλιώτες.
Σαν αναγνωστικά ήταν σε χρήση “Ο γερο- Στάθης” και “Ο Χριστόφορος” του Λέοντος Μελά, “Αι πλάναι του Ροβινσώνος” “Το Ψαλτήρι”, “Η Χρηστομάθεια” και “Οι μύθοι του Αισώπου”. Αργότερα – 1910 – δύο εμπνευσμένοι δάσκαλοι της Αναξαγορείου, ο Ανδρέας Παπαγρηγοριάδης και ο Φώτιος Τσακίρης συνεργάστηκαν και εξέδωσαν νέο Αναγνωστικό με αποσπάσματα νεοελλήνων συγγραφέων και ποιητών, ακόμα και με ξένα μεταφρασμένα λογοτεχνήματα. Τυπώθηκε στη Σμύρνη, με τίτλο: “ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΚΡΙΤΟΒΟΥΛΟΥ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ”. Το μοναδικό αυτό αναγνωστικό για εκείνα τα χρόνια, μπήκε αμέσως σ’όλα τα σχολεία της Σμύρνης και της Ανατολίας.
Η ψυχή του παιδιού και η διάπλασή της υπήρξε το όνειρο της ζωής τους. Ζούσανε με τα παιδιά σε μια στοργική, ολόθερμη αλληλοεξάρτηση, στην παράδοση των μαθημάτων, στις συχνές εορτές: εθνικές, θρησκευτικές, σχολικές και στις τακτικές εκδρομές. Οργάνωναν μαθητικές – σχολικές βιβλιοθήκες (δανειστικές), παιδικούς συλλόγους, εορτές με επιδείξεις απαγγελιών, ελευθέρων ομιλιών που γίνονταν από τα ίδια τα παιδιά, μουσική, χορωδία, γυμναστικές ασκήσεις, διαγωνισμός ζωγραφικής και ακόμα καλλιέργεια φυτών σε παρτέρια της αυλής, με έπαθλα. Όλα αυτά εκτός των ωραρίων μαθημάτων.
Αξίζει να αναφερθεί έστω ένα μικρό μέρος από το πλήθος των ονομάτων των αειμνήστων διευθυντών καθηγητών και διδασκάλων: Πέτρος Βαρβάκης, Δημ. Γληνός, Δημ. Φέδας, Κωνστ. Οκταποδάς, Αργ. Μοσχίδης, Δημ. Χαμουδόπουλος, Δημ. Παυλίδης, Ανδρ. Παπαγρη-γοριάδης, Φώτιος Τσακίρης, Δημ. Αφαλιωνιάτης, Δ. Πεντεκίδης, Κωνστ. Τσίγκος, Γιωργής Αντωνιάδης (δίδαξε για πενήντα χρόνια τρεις γενιές παιδιών), Ι. Μαλαθούρας, Λ. Λαμπρικίδης, Εμμ. Χρύσης και τόσοι άλλοι.
Και μερικές δασκάλισσες: Μαρία Πασπάτη, Ελένη Χατζηαδάμ, Σίτσα Καραϊσκάκη, Ευαγ. Χατζηκοκκού, Χρυσ. Βουρβούλια, Μαρία Μουγκογιάννη, Αργυρώ Κούρτη, Φιλή Τενεκίδου, Μαρία Κιλισμανή, Δέσποινα Λορέντζου, Σαπφώ Παρίση, Αμφίκλεια Χαρλέπα, Βασιλεία και Δέσποινα Χριστοφορίδου και άλλες. Διευθύντριες: Αλεξάνδρα Βατίδου, Μαρία Τζοάννου και άλλες.
Κατά το διάστημα του πολέμου 1914-1918 η Αναξαγόρειος Σχολή επιτάχθηκε από τον τουρκικό στρατό. Με αυτή την πληροφορία το 1917 βομβαρδίστηκε από τον αγγλικό στόλο, από το λιμάνι της Σκάλας των Βουρλών. Το κτίριο έπαθε αρκετές ζημιές, μα ακόμα πολλές από την ανάρμοστη συμπεριφορά των άξεστων Τούρκων στρατιωτών. Τότε στην ίδια περιοχή βομβαρδίστηκαν και σπίτια και ο ?γιος Γεώργιος, που έπεσε το καμπαναριό του.
Τα Βουρλιωτάκια με λίγους δασκάλους – οι περισσότεροι επιστρατευμένοι – έκαναν μάθημα στους νάρθηκες των εκκλησιών, της Παναγίας, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Ευστρατίου και σε δωμάτια σπιτιών. Η Εφορία της Σχολής επέμενε να διατηρεί άσβηστο το λυχνάρι της γνώσης. Ο πληθυσμός των Βουρλών έφτασε τις 35.000 ψυχές.
Μετά το 1918 τα παιδιά γύρισαν στο σχολείο τους, αφού επισκευάστηκαν όλες οι βλάβες και επανήλθε σιγά –σιγά ο παλιός ρυθμός της λειτουργίας της Αναξαγορείου Σχολής. Με ζέση και ενθουσιασμό, αλλά για λίγα χρόνια ζωής ακόμα…
Η Καταστροφή του 1922 ήταν ό,τι πιο ολέθριο για τον Ελληνισμό της Μικρασίας. Όπως διηγούνται αυτοί που τα έζησαν και σώθηκαν, με τι μίσος οι Τούρκοι ιδιώτες, οι αντάρτες Τσέτες, ακόμα και ο τουρκικός στρατός, συμπεριφέρθηκαν σε ανθρώπους και άψυχα, ζηλεύοντας την ανωτερότητα και την πρόοδο των Ελλήνων. Με την ίδια λύσσα ατίμασαν, έσφαξαν, τουφέκισαν, λεηλάτησαν, φωτιές έβαλαν, καταστρέφοντας τα πάντα. Και την Αναξαγόρειο Σχολή Βουρλών, αφού τη λεηλάτησαν, με γκαζοτενεκέδες έρριχναν το πετρέλαιο τριγύρω κι έβαζαν τη φωτιά, όπως και την Παναγία.
Μετρημένοι πια στα δάκτυλα οι Βουρλιώτες, οι Βουρλιώτισσες που ζούνε και θυμούνται και μεταφέρουν την προφορική παράδοση για την ΠΑΤΡΙΔΑ, ολοζώντανη στις κατοπινές γενιές.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία – Π. Δρανδάκη (28 τ.)
Τα Βουρλά της Μικράς Ασίας – Ν. Μηλιώρη
Στα Βουρλά μας πριν καούν – Α΄ και Β΄ τόμοι – Ν. Παραρά – Ευτυχίδου
Τα Βουρλά μας καίγονται – Γ΄ τόμος – Ν. Παραρά – Ευτυχίδου
Ο Σιναϊτης ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΗΣ εκ χώρας Βουρλά –
Επιμέλεια: Ντόρη Παπαστράτου
σ.σ.
α) Ο Νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης – βουρλιώτικης καταγωγής – καυχιόταν ότι είναι Βουρλιώτης. Παππούς του ήταν ο προύχοντας των Βουρλών ο Γιωργάκης Τενεκίδης. Οι Βουρλιώτες κιμπάρηδες, μπεσάλιδες και ατρόμητοι. ΄Ηταν τιμή να λέγεται κάποιος Βουρλιώτης.
β) Η Ιωάννα Σεφεριάδου – Τσάτσου έλεγε πως κατάγεται από τας Κλαζομενάς. Είχαν πολλά κτήματα στα Βουρλά και μεγάλο κτίριο αποθήκης εμπορευμάτων του παππού τους στη Σκάλα, που παιδιά περνούσαν τα καλοκαίρια Εκεί, με γλυκές θύμησες.
Ν. Π. – Ε.
